Stadhouder versus raadspensionaris

De termen ‘stadhouder’ en ‘raadspensionaris’ kom je in de geschiedenis van de Republiek vaak tegen en moet je zeker kennen.

Wat zijn het precies? Wat houden deze functies in? Hoe gingen ze met elkaar om? Dat wordt in dit artikel uitgelegd.

Stadhouder

Koning Filips II kon vanuit Spanje moeilijk het dagelijks bestuur van al zijn gebieden voeren. Hij verdeelde daarom zijn rijk in kleinere delen, in de Nederlanden waren dit de gewesten. Deze gewesten werden bestuurd door stadhouders. Daarnaast zaten de stadhouders in de Raad van State. Het waren altijd mannen uit de hogere adel.

In 1581 zetten de noordelijke gewesten van de Republiek door middel van het Plakkaat van Verlathinge Filips II als koning af. Hierdoor werd de functie van stadhouder als plaatsvervanger van de vorst eigenlijk overbodig. Toch bleef de functie van stadhouder bestaan. Het werden zelfs de machtigste mannen van de gewesten. Ze kwamen bij elkaar in de Staten-Generaal om gezamenlijk de Republiek te besturen. Ook werden ze opperbevelhebber van het leger en de vloot.

De bekendste stadhouder was Willem van Oranje. Hij was stadhouder van de gewesten Holland, Friesland en Zeeland. Na de dood van Willem van Oranje nam zijn zoon Maurits deze titel over. Hoewel het stadhouderschap in principe niet erfelijk was, namen zonen toch vaak deze titel over. Aan het einde van de zeventiende eeuw werd officieel vastgelegd dat het stadhouderschap een erfelijke functie was.

Raadspensionaris

Raadspensionaris (tot 1617 ook wel landsadvocaat genoemd) was de belangrijkste ambtenaar van de Republiek en adviseur van de gewesten Holland en Zeeland. De eerste raadspensionaris van de Republiek was Johan van Oldenbarneveldt. Hij werd aangesteld in 1586 en bleef aan tot zijn dood in 1617. In deze periode trok Van Oldenbarneveldt veel macht naar zich toe. Stadhouder Maurits was vooral een militair genie en vocht succesvol tegen de Spanjaarden. Hij was meer geïnteresseerd in oorlog voeren en liet daarom het bestuur van het gewest over aan Van Oldenbarneveldt. Die werd daardoor de belangrijkste bestuurder van de Republiek, een soort premier.

Hoewel de raadspensionaris en de stadhouder van Holland en Zeeland in de eerste jaren van de Republiek nog veel samenwerkten, raakten ze later verwikkeld in een conflict. Ze konden het niet eens worden over de strategie van de Republiek in de oorlog tegen Spanje, over een wapenstilstand en over het geloof.

Doordat Van Oldenbarneveldt als raadspensionaris zo machtig was geworden, keerden veel bestuurders van andere gewesten zich tegen hem, terwijl stadhouder Maurits als succesvol legerleider veel aanzien genoot. Uiteindelijk trok Van Oldenbarneveldt aan het kortste eind en werd hij onthoofd.

Dit zette de toon voor meerdere conflicten tussen stadhouders en raadspensionarissen. Stadhouders gingen zich in de zeventiende eeuw vaak als een koning gedragen waardoor de regenten zich tegen hen keerden. Hierdoor ontstonden in de Republiek zogenaamde ‘stadhouderloze tijdperken’. Tijdens deze ‘stadhouderlijke tijdperken’ was er geen stadhouder, maar hadden de raadspensionaris en de regenten het voor het zeggen.

De stadhouder en de raadspensionaris waren dus de belangrijke functies ten tijde van de Republiek. Hoewel ze soms goed konden samenwerken, bleef de strijd om de macht tussen de twee altijd bestaan.

Oefenvraag

Noem een verschil tussen een stadhouder en een raadspensionaris ten tijde van de Republiek.

Leerlingen die hier vragen over hebben, keken ook naar:

Maurits en Van Oldenbarnevelt

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

De Gouden Eeuw