Ook na de tijd van de VOC (dat in 1798 ophield te bestaan) bleef Nederland-Indië, het huidige Indonesië, onder controle van de Nederlandse staat.

Voor Nederland was Nederlands-Indië haar belangrijkste economische bezit. Om de winst maximaal te kunnen krijgen werd in 1830 het zogenaamde cultuurstelsel ingevoerd. Hierdoor kon Nederland voor een groot deel bepalen welke producten de Indonesische boeren verbouwden. Dit waren producten die veel opleverden op de Europese markt (zoals suiker en koffie), terwijl de Indonesiërs meer behoefte hadden aan producten als rijst om van te leven. Hoe werkte het cultuurstelsel nu precies? Hoe lang heeft het bestaan en hoe kwam het ten einde?

1830: Oprichting van het cultuurstelsel

Na de tijd van Napoleon werd in 1814 bepaald dat Nederland het koloniale bestuur van Nederlands-Indië in handen zou krijgen. Het bestuur was in handen van de Gouverneur-Generaal die werkte vanuit Batavia, het huidige Jakarta. Hij werd rechtstreeks aangesteld door de Nederlandse koning, in dit geval koning Willem I. Eerst werd het landrentestelsel geprobeerd. In dit stelsel betaalden mensen een bedrag als belasting afhankelijk van hoeveel zij hadden geproduceerd. Dit leverde wel geld op, maar de winst was nog niet gemaximaliseerd omdat de grote winst in Europa gehaald kon worden, en er werden nu nog veel producten zoals rijst verbouwd die in Europa niet veel waard waren. Gouverneur-Generaal Johannes van den Bosch voerde in 1830 het cultuurstelsel in. Via dit stelsel mocht de Nederlandse overheid bepalen welke producten Indonesiërs op 1/5e deel van hun land verbouwden. Hierbij werd vaak het meest vruchtbare deel van het land geclaimd, als op dat deel eerst rijst werd verbouwd liet de Gouverneur-Generaal de rijstvelden verwijderen zodat hier het winstgevende suiker of koffie voor in de plaats zou komen. Volgens de Gouverneur-Generaal mocht hij dit doen, want als koloniaal machthebber was al het Indonesische land in handen van Nederland, ook het land van de boeren. Voor Nederland pakte dit stelsel economisch gezien heel goed uit, er werden miljoenen guldens winst gemaakt op producten zoals koffie, thee, suiker en indigo.

Kritiek op het cultuurstelsel

Zoals je je voor kunt stellen was er vanuit Indonesië veel protest en kritiek op het cultuurstelsel. De bevolking werd uitgebuit, er was vaak hongersnood, omdat producten als rijst waar je veel mensen mee kunt voeden werden vervangen door suiker. Ook kregen mensen een relatief laag (of geen) ‘plantloon’ voor de koffie/suiker/enzovoort die zij inleverden bij de Gouverneur-Generaal. De inning van de producten liet de Gouverneur-Generaal vaak uitvoeren door Indonesische vorsten of regeerders, waardoor de woede van de bevolking zich niet volledig op hem richtte. Ook ging de gezondheid van veel mensen op Nederlands-Indië achteruit door het verbouwen en verhandelen van het schadelijke opium (drugs), de Nederlandse staat bekommerde zich niet om het opvangen van verslaafde mensen. Vanuit Nederland kwam er van enkele politici, met name vanaf 1848, toen politici dankzij de invoering van de Grondwet meer macht hadden gekregen, kritiek op de slechte omstandigheden in Nederlands-Indië. Het boek Max Havelaar van de schrijver Multatuli bekritiseerde ook het slechte bestuur van Nederlands-Indië, dit had veel invloed op de publieke opinie.

Zo werkt de app

• Stel je eerste vraag

Afschaffing van het cultuurstelsel

Er kwam steeds meer kritiek op het cultuurstelsel, maar het werd pas afgeschaft nadat het bedrijfsleven zich er mee ging bemoeien. Niet omdat zij zoveel medelijden hadden met de Indonesische bevolking, maar omdat zij vonden dat ook particuliere ondernemers zouden mogen proberen geld te verdienen op Nederlands-Indië. Het cultuurstelsel was een handelsmonopolie van de Nederlandse staat, dus in die tijd mochten ondernemers zich niet vestigen op Nederlands-Indië. Onder deze invloed kwam er in 1870 een einde aan een groot deel van het cultuurstelsel, particulieren mochten zich vestigen op Nederlands-Indië en namen een groot deel van de handel over. In feite veranderde er voor de plaatselijke bevolking weinig, men werd niet langer verplicht rijstvelden voor suiker te vervangen, maar alle winst ging nog steeds naar de Nederlandse ondernemers.

Oefenvraag

Bij het landrentestelsel moesten Indonesische boeren veel belasting bepalen aan de Nederlandse Gouverneur-Generaal. Waarom werd dan toch besloten het cultuurstelsel in te voeren?

Antwoord

Bij het landrentestelsel was de winst nog niet gemaximaliseerd. De Indonesische boeren betaalden de belasting vaak in geld, terwijl men wilde dat er werd betaald in producten. Door het cultuurstelsel werd er betaald in producten, en kon Nederland ook nog eens bepalen welke producten dat waren.

Leerlingen die hier vragen over hebben, keken ook naar:

Kolonialisme: wat is het?

Dekolonisatie

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden