Je hoort het vaak in het nieuws, Nederland de rechtsstaat. Daarnaast is het ontbreken van de rechtsstaat vaak een kritiekpunt op niet-democratische landen.

Gereguleerde macht speelt binnen de rechtsstaat een belangrijke rol. De essentie van een rechtsstaat is dat de macht gereguleerd en beperkt wordt door het recht.

Burgers hebben plichten, maar ook recht op wettelijke bescherming tegen de overheid. Geïnteresseerd? Lees nu verder!

Een rechtsstaat is dus een staat waarin vrijheid, rechtszekerheid en rechtsgelijkheid voor de burger erg belangrijk zijn. Daarnaast heeft een burger bepaalde rechten en vrijheden, die beschermd worden door de wet, tegen andere burgers maar ook tegen de overheid. Dat houdt dus niet alleen in dat een burger een rechtszaak kan starten tegen medeburgers, maar ook tegen de overheid of politici wanneer hij of zij het gevoel heeft dat zijn rechten en vrijheden niet worden nageleefd.

Het tegenovergestelde van een rechtsstaat is een politiestaat of een totalitaire staat . In een politiestaat kan de overheid doen wat ze wil. De overheid hoeft zich niet aan regels te houden en kan bepaalde burgers voorrang geven of bepaalde burgers opsluiten in de gevangenis zonder dat daar eerlijke rechtspraak aan te pas is gekomen. Een rechtsspraak aanspannen tegen de overheid, zoals dat in Nederland kan, is daar dus uit den boze, omdat de overheid je dan zonder meer opsluit. Een totalitaire staat gaat nog een stap verder. In een totalitaire staat bemoeit de overheid zich met het volledige leven van de burger, zowel in de openbaarheid als in het privé. De burger heeft geen privacy en kritiek wordt genadeloos afgestraft. Zelfs privé kun je geen kritiek uiten op de overheid, omdat er de kans bestaat dat die informatie wordt doorgespeeld naar de overheid en je wordt opgesloten door de overheid. Een voorbeeld van een totalitaire staat is Noord-Korea.

Zo werkt de app

• Download nu

Grondwet

Een belangrijk onderdeel van de rechtsstaat zijn de grondrechten van de burger. Dit zijn fundamentele vrijheden en rechten die wij in Nederland zo belangrijk vinden dat ze in de Grondwet zijn opgenomen. Voorbeelden van grondrechten zijn de vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst en verbod op discriminatie. Wanneer een burger het gevoel heeft dat een medeburger of zelfs een politicus deze grondwet niet naleeft, kan de burger hem aanklagen. Deze grondwetten vormen de basis voor onze rechtsstaat, omdat de burger via rechtspraak in opstand kan komen tegen de overheid – het tegenovergestelde van een politiestaat dus.

Scheiding der machten

De scheiding der machten, oftewel de Trias Politica, kun je zien als drie pijlers waarover de macht in Nederland is verdeeld. De Trias Politica zegt dat de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht in Nederland over verschillende instanties verdeeld moet zijn, zodat de macht nooit bij één persoon of één instantie kan komen te liggen. De rechtsprekende macht ligt in Nederland bij de rechters en het Openbaar Ministerie. De rechter maakt beslissingen op basis van wetten, verdragen, gewoonten en eerdere rechterlijke uitspraken (jurisprudentie). In een rechtsstaat kan een rechter ook uitspraken doen die nadelig zijn voor de overheid.

De wetgevende macht ligt in Nederland samen bij de regering, dit zijn de ministers, en de Staten Generaal, dit zijn de Eerste en Tweede Kamer. De meeste wetsvoorstellen komen uit de regering en deze moeten dan goedgekeurd worden door de Eerste en Tweede Kamer. Partijen die de regering steunen vormen de coalitie, zij steunen meestal wetsvoorstellen van de regering. De partijen die kritischer zijn vormen de oppositiepartijen.

De uitvoerende macht is in Nederland de regering. Deze wordt gevormd door de ministeries en hun ambtenaren. Aan het hoofd van een ministerie staat een minister en hij of zij is dan ook eindverantwoordelijke voor dat ministerie. Het parlement controleert de regering. Zij kunnen bijvoorbeeld een motie van wantrouwen uitbrengen als ze het gevoel hebben dat een bepaalde minister of staatssecretaris zijn werk niet goed doet, zo kunnen ze een minister dwingen op te stappen (bijvoorbeeld het opstappen van Halbe Zijlstra als minister van Buitenlandse Zaken of het opstappen van Jaenine Hennis als minister van Defensie). Ze kunnen zelfs de gehele regering ten val brengen als zij niet goed functioneert. Dat houdt in dat de huidige regering moet opstappen en dat er nieuwe verkiezingen komen. Dit is de vertrouwensregel tussen de regering en de Staten Generaal.

Legaliteitsbeginsel

Het legaliteitsbeginsel gaat over twee dingen: alles wat de overheid doet, moet gebaseerd zijn op de wet en nieuwe wetten mogen niet met terugwerkende kracht worden toegepast. Meer over het legaliteitsbeginsel kun je hier lezen !

Onafhankelijke rechtspraak

In een rechtsstaat moeten rechters op een onafhankelijke en onpartijdige manier hun oordeel vellen. Er zijn verschillende regels die daarvoor zorgen. Zo mogen rechters niet ontslagen worden wanneer de regering het niet eens is met een uitspraak. In de grondwet staat daarom dat rechters voor het leven worden benoemd, zij kunnen dus niet zomaar ontslagen worden. Daarnaast moet een rechter spreken op basis van wetten, verdragen en jurisprudentie. Wanneer een burger het niet eens is met de uitspraak van de rechter, kan de burger in hoger beroep gaan. Een hogere rechter gaat de hele zaak dan opnieuw behandelen. Zo wordt de rechterlijke macht gecontroleerd. Daarnaast is rechtsgelijkheid is ook belangrijk in de rechtsstaat. Daarmee kunnen mensen met weinig geld toch aanspraak maken op een advocaat via gratis rechtsbijstand.

Oefenvragen

Spreken we in Nederland van een zuivere Trias Politica?

Leg uit in welke mate de Trias Politica bijdraagt aan het bestaan van de rechtsstaat.

Leerlingen die hier vragen over hebben, keken ook naar:

Strafrecht

De grondwet

Totalitarisme